door Nikolaas Sintobin S.J.

Ignatiaans gebed – in de wijde zin – wordt breed aangeboden op net internet.  
1.  Wat is het aanbod?  
2. Waarom werkt het, en wat is het belang?
3. Wat zijn de uitdagingen?

 1    Vijf categorieën in het online aanbod van ignatiaans gebed

1.1       Lange termijn initiatieven voor (dagelijks) ignatiaans gebed

Het meest opvallend in de erg brede waaier van online ignatiaans gebed zijn de initiatieven die volgens een vast patroon een dagelijks aanbod doen. Vaak bieden deze websites ook apps aan waardoor zij makkelijk op mobiele apparaten kunnen worden gebruikt. Sommige zijn trouwens in de eerste plaats gemaakt voor mobiel gebruik. De variëteit in het aanbod wereldwijd is groot. De meeste zijn geïnspireerd door de gebruikelijke ignatiaanse gebedspedagogiek: een bijbeltekst en enkele suggesties om persoonlijk te bidden. Al naargelang wordt er ook gebruik gemaakt van muzikale of visuele ondersteuning. Sommige hebben dagelijks een aanbod met de lezingen van de dag, andere wekelijks met de zondagse evangelielezing.

De grote voorbeelden zijn Sacred Space (tekst) en Pray As You Go (podcast). Beide initiatieven bleken zo succesvol dat ze nu in heel wat talen bestaan, al dan niet gebruikmakend van hetzelfde digitale platform. Voor Sacred Space gaat dit thans over 21 verschillende taalversies. De dagelijkse gebedspodcast is er niet alleen in de grote wereldtalen, maar ook in het Vietnamees en het Arabisch. Meerdere nieuwe taalversies worden voorbereid. Het aantal dagelijkse gebruikers loopt in de honderdduizenden. Loyola Press heeft dan weer een andere formule uitgewerkt: de 3-Minute Retreat, een korte dagelijkse gebedstijd in het Engels of het Spaans.

Online retraites zijn in opmars. Er wordt gebruikgemaakt van de verschillende formats op internet: audio, video of tekstmateriaal, al of niet gecombineerd. Deze retraites kunnen thematisch zijn: opvoeding, vluchtelingen, ziekte, kiezen, ouder worden, luisteren, levensgebed. Ze kunnen ook specifiek gericht zijn op de tijd van het jaar: advent, 40-dagentijd. Het aanbod kan permanent zijn, bijvoorbeeld via de hierboven genoemde platforms. Het kan ook verlopen via het sturen van dagelijkse gebedsmails gedurende die specifieke liturgische tijden. Bij een online ignatiaans keuzetraject bijvoorbeeld, kan de surfer zelf het beginmoment van de retraite bepalen. Sommige formules bieden begeleiding en/of uitwisselingsgroepen aan, in de digitale of in de fysieke omgeving. Ook gastenboeken zijn in trek.

De Poolse jezuïeten hebben een originele formule. Hun website Deon is de grootste katholieke portaalwebsite van Polen. Het is niet louter een gebedswebsite, wel een website voor het grote publiek over kerk en samenleving; je vindt er ook keukenrecepten. Daartussen wordt ook ignatiaans Bijbelgebed aangeboden. Zo wordt een breder publiek bereikt.

Vermeldenswaardig is de digitale wedergeboorte van het aloude Apostolaat van het gebed dat nu Gebedsnetwerk van de Paus heet. Dit pauselijk werk, toevertrouwd aan de Sociëteit van Jezus, heeft er resoluut voor gekozen om maximaal de digitale kaart te trekken. Dit leidde wereldwijd tot een nieuwe dynamiek met regelmatige medewerking van de paus zelf. De gebedsvideo’s van en met de paus worden maandelijks in 12 talen gepubliceerd en er is een dagelijks gebedsaanbod in zeven wereldtalen via de gebedswebsite Click to Pray.

• • Geestelijke Oefeningen

In toenemende mate worden de Geestelijke Oefeningen, in verschillende formules, gegeven via internet.

Op de website van de Amerikaanse Creighton University wordt, sinds heel wat jaren, een volledig traject voor de Geestelijke Oefeningen in het dagelijkse leven aangeboden. Ook de Spaanse jezuïeten ontwikkelden meer recentelijk een structureel aanbod om de Oefeningen te doen langs digitale weg. Diverse vormen van begeleiding worden hieraan gekoppeld, individueel of in groep.

De Australische jezuïeten bieden meerdere trajecten voor korte digitale retraites aan, de zogenaamde First Spiritual Exercises. Deze retraites, volgens de 18^de annotatie van de Geestelijke Oefeningen, omvatten begeleiding in kleine groepen, via Zoom.

Naast dit structurele aanbod worden de Oefeningen ook individueel, zowel in het dagelijkse leven als residentieel, digitaal begeleid. Als om allerhande redenen het niet mogelijk is dat retraitant en begeleider elkaar ontmoeten in de fysieke omgeving, blijken Skype en Zoom goed bruikbare alternatieven te zijn.

Een direct gevolg van dit groeiende online aanbod is dat de Geestelijke Oefeningen nu ook toegankelijk zijn voor meer mensen.

• • De coronacrisis: een onverwachte genade voor het online ignatiaans gebed

De coronacrisis heeft er wereldwijd toe geleid dat ignatiaanse bezinningshuizen, spiritualiteitscentra en jezuïetenkerken de fysieke deuren moesten sluiten. Vele jezuïeten en andere pastores uit de ignatiaanse familie ontdekten, vaak tot hun eigen verbazing en niet zonder enige weerstand, hoezeer de digitale omgeving een werkzame spirituele en liturgische ruimte kan zijn. Het gebruik van video-platforms, zoals Zoom, kende een spectaculaire toename. Voorheen leek een dergelijke vorm van communicatie voor velen niet verzoenbaar met wat degelijke geestelijke begeleiding vereist. Ruimer gezien hebben de flexibiliteit en de ingebakken creativiteit van de ignatiaanse spiritualiteit geleid tot een explosie van, vaak vernieuwend, digitaal materiaal. Hopelijk zal het ontdekken van de digitale omgeving als pastorale omgeving, ook voor mensen die gewoon waren om in de fysieke omgeving te werken, een blijvende impact hebben.

Vaak werd de ontwikkeling van de meest uiteenlopende vormen van digitale thuisretraites rechtstreeks geïnspireerd door de Geestelijke Oefeningen. In heel wat landen werden video- en podcastseries over ignatiaans bidden in het algemeen en het levensgebed in het bijzonder ontwikkeld in tijden van corona. Ze waren bedoeld voor de “gewone” gebruikers maar ook voor mensen uit de zorg. In Japan werden online magis-cirkels gehouden. Deze vorm van ignatiaanse terugblik in groep wordt sinds heel wat jaren gebruikt in de ignatiaanse voorprogramma’s van de Wereldjongerendagen. Nu werd dit vertrouwde format aangepast om, via Zoom, studenten in lockdown de mogelijkheid te bieden zich spiritueel te voeden. In Hongkong werden op YouTube geleide contemplaties gegeven rond de staties van de kruisweg. In Maleisië liet men zich inspireren door de pedagogiek van het ignatiaans geestelijk gesprek om jonge mensen, via Facebook, een ervaring van geestelijke verbondenheid aan te bieden. De GCL nam het initiatief om digitale mini-gemeenschappen samen te stellen, over de landsgrenzen heen, en biddend terug te blikken op de lockdownervaring.

Bijzonder origineel was het Australische initiatief om een eigen digitaal veldhospitaal in te richten – een evidente verwijzing naar paus Franciscus. Dit project biedt de keuze om, uit twintig verschillende afdelingen en tachtig ignatiaanse geestelijke oefeningen, een veldhospitaal op te bouwen in de frontlinie, aangepast aan de bijzonderheden van je pastoraat, gemeenschap of persoonlijke netwerken. Het omvat afdelingen zoals opname, triage, intensieve zorgen, eerste hulp, immunologie, transfusie, chirurgie, coronaire zorg, pijnbestrijding en herstel. De oefeningen zijn speciaal geschreven als antwoord op de behoeften van covidpatiënten, van mensen in lockdown en van wie dringend genezing nodig hebben.

• • Eenmalige initiatieven met grote en duurzame impact

De jezuïeten van de European Low Countries beleefden enkele jaren geleden een bijzonder avontuur. Een televisiezender vroeg hen, twee jaar op rij, een 8-daagse stille retraite te organiseren in een abdij. Bijzonder was niet alleen dat de deelnemers beroemdheden waren, maar vooral dat dertig televisiemensen 24 uur op 24 uur aanwezig waren en alles filmden, de begeleidingsgesprekken incluis. Deze opnames werden verwerkt tot twee reeksen van reality-tv die op primetime werden uitgezonden op de Nederlandse nationale zender. Tot op heden zijn ze beschikbaar in de digitale omgeving, onder de naam “Op zoek naar God”. Gedurende de 5 weken dat de serie werd uitgezonden, werd in de internetomgeving van de televisiezender een ignatiaanse retraite aangeboden met mogelijkheid van persoonlijke begeleiding.

De vruchten zijn tot op heden overvloedig. De reality-tv was niet alleen grappig en spannend. Ze was ook 100% respectvol en authentiek spiritueel. De series werden bekeken door honderdduizend mensen, vaak fans van de celebrities met weinig of geen binding met het christelijk geloof. Door het proces van identificatie, typisch voor zulke programma’s, beleefden de meesten van hen ook een spiritueel avontuur. Dit gold uiteraard ook voor de eigen gelovige achterban van de protestantse televisiezender, waarvan duizenden ook de digitale retraite deden.

Voor de jezuïeten en de ruimere ignatiaanse familie was dit een baanbrekende ervaring. Het deed inzien hoe belangrijk het is om vernieuwende, stoutmoedige initiatieven te nemen en om heilige huisjes (zoals bijvoorbeeld het geheim van het begeleidingsgesprek) in vraag te durven stellen. Het toonde aan dat het de moeite waard is samen te werken met andere dan de gebruikelijke partners, waardoor nieuw publiek kan worden bereikt. In het traditioneel protestantse Nederland heeft deze reality-tv gezorgd voor een doorbraak van het ignatiaans bijbelgebed, voor een duurzame interesse voor de ignatiaanse spiritualiteit en voor een blijvende samenwerking met die belangrijke protestantse media-groep.

• • Ignatiaans en dus geïncultureerd

Inculturatie zit ingebakken in het DNA van de ignatiaanse spiritualiteit. Dat is ongetwijfeld een van de redenen waarom internet en ignatiaans gebed zo goed matchen. Tot slot van dit overzicht geef ik nog een illustratie van hoe het seculiere internet een inspiratiebron kan zijn voor originele vormen van ignatiaans gebed.

De viertalige website seeing more wil het potentieel van YouTube ontsluiten voor het ignatiaans gebed. Je vindt er een selectie van honderden filmpjes: reclameboodschappen, kortfilms en andere clips. Alle video’s zijn kort, seculier en zonder woorden. Via de dynamiek van de visual storytelling – dierbaar aan Ignatius – nodigen ze de kijker uit om, gebruikmakend van de zintuigen en de verbeelding, de eigen innerlijkheid te verkennen. Een systeem van tags en een indeling volgens de opbouw van de Geestelijke Oefeningen laat toe om video’s uit te kiezen. Bij elke video worden suggesties gedaan om ermee aan de slag te gaan. De ervaring toont dat deze clips, zowel in het gevangenispastoraat als in retraites voor monniken, in godsdienstonderwijs als bij training van zakenlui, kunnen worden gebruikt.

 2    Waarom online ignatiaans gebed zo aantrekkelijk en pastoraal relevant is

De digitale omgeving is niet meer weg te denken uit het ignatiaans gebedspastoraat. De middelen die erin worden geïnvesteerd nemen snel toe. Daar zijn goede redenen voor.

• • Waar, wanneer en zolang je zelf wil

De nieuwe tijdsbeleving maakt dat de traditionele vormen van (ignatiaans) gebed voor velen niet meer aangepast zijn. Een volledige retraitedag of -week is vaak niet langer haalbaar. Een groeiend aantal mensen wil zélf kunnen bepalen wanneer en hoelang ze gaan bidden.

Mobiele apparaten zijn bovendien gemeen goed geworden en dat maakt het mogelijk om op elk moment en elke plaats gebruik te maken van dat online gebedsaanbod. De trein, de fiets of de avondwandeling worden voor steeds meer christenen de plaats en het tijdstip van het dagelijks gebed.

• • Oecumenisch potentieel

Internet kent geen muren, ook geen confessionele muren. Ignatiaanse gebedswebsites zijn toegankelijk voor katholieken én voor protestanten. Dit geldt ook voor gelovigen uit andere godsdiensten en zoekende mensen. Via de sociale media komen ook niet-zoekenden ermee in contact.

Dit heeft tot gevolg dat er van ignatiaans online gebed een sterke oecumenische dynamiek uitgaat, in het bijzonder naar protestantse christenen toe. In het ignatiaans gebed staan de Bijbel en de persoonlijke, rechtstreekse godservaring centraal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een groeiende groep protestantse christenen zich aangetrokken voelt door het ignatiaans gebed. Het digitale aanbod functioneert voor steeds meer protestanten als een laagdrempelige toegangsdeur. Vaak leidt dit ertoe dat deze protestantse christenen, bij een volgende stap, de weg vinden naar het ignatiaanse aanbod uit de fysieke omgeving.

Deze eigen dynamiek van het online aanbod maakt dat er steeds meer bruggen geslagen worden tussen christenen van verschillende belijdenissen.

• • Kwalitatief én kwantitatief

Van ignatiaans gebed is geweten dat het mensen diep kan raken en hun christelijk leven duurzaam kan dynamiseren, maar dat het uitzonderlijk arbeidsintensief kan zijn vanuit het oogpunt van de begeleiding. Ik denk hierbij in het bijzonder aan de retraites volgens de Geestelijke Oefeningen in de fysieke omgeving. Bovendien is de drempel voor deelname aan deze retraites (mobiliteit, financiën en tijd) voor velen te hoog is. Dat geldt voor de oudere generaties (mobiliteit), maar ook voor jongeren (geld) en voor mensen met gezinslast (tijd).

Ook hier opent online ignatiaans gebed nieuwe perspectieven. Zo bieden wij in Nederland en Vlaanderen in de advent en in de 40-dagentijd een gratis online ignatiaanse retraite aan, die door bijna 20.000 mensen wordt gevolgd. Uiteraard is de impact hiervan anders dan van een persoonlijk begeleide retraite in de fysieke omgeving. Uit de talrijke reacties in het gastenboek blijkt echter hoe ingrijpend ook deze vorm van ignatiaanse retraite kan zijn. De organisatorische investering is minimaal in verhouding tot het aantal deelnemers. Bovendien maakt het hoge aantal deelnemers het gemakkelijk om goede schrijvers voor deze retraites te rekruteren.

 3     De uitdagingen voor het online ignatiaans gebed

 De digitale omgeving heeft haar eigen logica en wetmatigheden. Dit heeft consequenties voor het internetpastoraat.

• • Creativiteit én continuïteit

De digitale omgeving is een ruimte waarin verandering en creativiteit dwingende parameters zijn. Dit geldt zowel voor de gebruikte technische infrastructuur als voor het inhoudelijke aanbod. Een website die niet regelmatig wordt bijgewerkt verliest snel zijn aantrekkelijkheid en geloofwaardigheid. Digitaal ignatiaans gebed ontsnapt hier niet aan.

Tegelijk is continuïteit belangrijk, in het bijzonder als het gaat over gebedswebsites. Gebed raakt aan intimiteit en dus aan vertrouwen, veiligheid en rust. Daarom is een gevoel van thuiskomen belangrijk. Dit vraagt om herkenbaarheid en herhaling.

Er is nog een andere reden waarom continuïteit belangrijk is. Een van de grootste uitdagingen voor het internetpastoraat is de uitbouw van een digitale gemeenschap rond het eigen aanbod: een groep internetgebruikers die de website kent en er regelmatig heen surft. Digitale community-building is arbeidsintensief en vraagt veel tijd en middelen. Eens zo’n gemeenschap bestaat is het wenselijk er zorgzaam mee om te springen. Het nieuwe aanbod wordt best zo uitgewerkt dat de reeds bestaande gemeenschap (ook) kan worden bereikt. Het is niet haalbaar om voor elk nieuw product telkens een nieuwe digitale gemeenschap op te bouwen.

• • Marketing

Een tweede uitdaging voor het ignatiaans internetpastoraat is marketing. Spreken over marketing in christenland lijkt wel op vloeken in de kerk. Toch hebben wij voor ons internetpastoraat vanuit Amsterdam besloten om van marketing de komende vijf jaar de eerste prioriteit te maken.

De digitale omgeving is een commerciële omgeving. De strijd om de aandacht van de surfer is bikkelhard en verloopt via gesofistikeerde technieken. Deze verhogen de waarschijnlijkheid dat de surfer, die op zoek gaat naar bepaalde inhouden, op jouw website uitkomt en niet op die van je concurrent. Dit geldt ook voor spirituele producten, ook al zijn de meeste kerkmensen zich daar niet van bewust. Een groeiend aantal, vaak peperdure, commerciële bedrijven biedt thans een brede waaier producten van spiritual wellness aan. Zij nemen tegen hoog tempo de levensbeschouwelijke markt over, niet in het minst omdat zij die marketingtechnieken zo goed weten te hanteren.

Ons vertrouwd publiek vindt relatief makkelijk de weg naar onze websites. Maar zelfs voor belijdende christenen kan het moeilijk zijn onze digitale producten te vinden. De traditionele – fysieke – kerkelijke communicatiekanalen hebben veel aan efficiëntie en reikwijdte ingeboet – als ze al niet verdampt zijn. Anders gezegd, willen wij met ons digitaal aanbod de bestaande christelijke gemeenschap en, a fortiori, nieuwe doelgroepen bereiken dan dienen daar adequate middelen voor ingezet te worden. In snelgroeiende mate maakt marketing daar deel van uit.

• • Doorstroming naar de fysieke wereld

Het aantal mensen dat thans gebruikmaakt van digitale tools ter ondersteuning van hun ignatiaans gebed is een veelvoud van hen die gebruik maken van het aanbod in de fysieke omgeving. Zo waardevol en krachtig als de digitale bemiddeling kan zijn, de ervaring in de fysieke wereld is vaak nog van een andere, meer diepgaande, orde. Dit geldt des te meer voor de beleving van de gemeenschapsdimensie van het christelijk gebed.

Het is daarom belangrijk dat in het digitale aanbod systematisch bruggen worden ingebouwd naar het fysieke aanbod. Niet enkel vanuit een marketingperspectief, maar wel om mensen de kans te bieden verder te groeien in hun geloof. Pasklare formules om die overgang te stimuleren bestaan niet. Het vraagt wel voortdurende aandacht, creativiteit en samenwerking tussen beide categorieën van pastorale actoren.

4       Besluit: een uitdagend Godsgeschenk

Internet is een genade voor christenen. Het potentieel van de digitale omgeving voor het pastoraat van het ignatiaans gebed is bijna onbeperkt. De uitdaging is om dit geschenk optimaal te benutten. De jezuïeten en de ruimere ignatiaanse familie hebben hier al heel wat ervaring in opgedaan. Toch meen ik te mogen stellen dat we nog maar amper begonnen zijn dit potentieel te verkennen en verder te ontginnen.

Er zijn heel wat kapers op de kust. Hiermee verwijs ik in het bijzonder naar de reeds vermelde profitorganisaties in de sector van de online spirituele wellness. Een verdere professionalisering is nodig om onze zending naar behoren te kunnen vervullen.

Al ruim tien jaar maakt de Vlaamse jezuïet Nikolaas Sintobin de ignatiaanse traditie en spiritualiteit beschikbaar via het internet.
Hij doet dit samen met een team van professionals en vrijwilligers vanuit Amsterdam en binnen een groot internationaal netwerk.