door Pierre Emonet S.J.

Canisius is geboren in 1521 in Nijmegen. Hoe ging hij om met de Reformatie?
Hij werkte in vele landen van Centraal Europa. Canisius werd gekozen als patroon van de nieuwe jezuïetenprovincie van Centraal Europa, die Zwitserland, Oostenrijk,  Duitsland en Litouwen omvat. De Zwitserse pater Emonet schreef een aantal korte artikelen over hem, dit is het derde in Cardoner. 

Petrus Canisius leefde in een tijd die getekend werd door godsdienstoorlogen, geweld verdeeldheid en botsingen tussen theologen. In de ideologische strijd, die in het bijzonder Duitsland trof, beschouwden sommigen hem als “De Hamer der Ketters” en op gravures uit die tijd wordt hij dan ook afgebeeld met een hamer in zijn hand. Als verwoed pleitbezorger van het katholicisme stond Petrus frontaal tegenover de Reformatie, maar hij zocht het conflict niet op. Hoewel hij de dwalingen van de afvalligen bestreed, keurde hij een al te ruwe manier van omgaan met hen af. Hij streed liever door het geloof van de katholieken te versterken, de onwetendheid en immoraliteit van de geestelijkheid aan te pakken en de kloosters te hervormen. Hij stelde zijn vertrouwen vooral in goede preken, de vorming van het geweten tijdens biechtgesprekken, de publicatie van werken van spirituele aard, catechese, de Geestelijke Oefeningen, de vorming van de jeugd in de colleges en het diplomatiek aansporen van prinsen om weerstand te bieden. Zijn houding tegenover de Reformatie was veeleer pastoraal dan theologisch.

Gewoonlijk zag Petrus ervan af om de agressieve en kwetsende bewoordingen te gebruiken die in die tijd onder katholieke en protestante polemisten gangbaar waren. Hoewel hij over geloofsafval sprak als over de pest en in een debat streng kon overkomen, onthield hij zich van persoonlijke aanvallen. Geïnspireerd door Pierre Favre nam hij een houding aan die eerder verzoenend was. Hij aarzelde ook niet om kwetsende uitdrukkingen in teksten van medebroeders, die aan hem werden voorgelegd, door te halen. Hij meende dat men zich niet in Gods oordeel mocht mengen en moest inzetten voor respect, naastenliefde en welwillendheid en controversiële onderwerpen diende te vermijden. Hij was streng jegens de voormannen van de Reformatie, maar barmhartig voor de gelovigen aan de basis.

Het is niet raadzaam om afvalligen te benaderen met strengheid of hen grof te behandelen. Dit is niets anders dan – en tegengesteld aan het voorbeeld van Christus – het geknakte riet breken en de kwijnende vlaspit doven. Zij die door ketterij verbitterd of wantrouwend geworden zijn en vooral zij die zich van de ware leer en van ons verwijderd hebben, dienen we in een geest van zachtmoedigheid te onderrichten om zo hun hart met de Heer te verzoenen met barmhartigheid en welwillendheid.

Trouw aan deze houding moedigde hij zijn medebroeders aan om in liefde en bescheidenheid hen te overtreffen die zich in hun geschriften te gepassioneerd uitdrukten: “Door deze remedie en deze te brutale manier van omgang irriteren ze de Duitsers in plaats van hen te genezen.” Aan Aquaviva (generaal overste van de jezuïeten, red.), die hem vroeg hoe de jezuïeten blijk kunnen geven van goedheid tegenover personen die een ander geloof aanhangen, antwoordde hij dat je niet alle ketters over een kam moet scheren en dat de meeste Duitse protestanten te goeder trouw zijn.

Hun manier van doen toont voldoende aan dat hun dwalingen eerder voortkomen uit onwetendheid dan kwaadwillendheid. Ze dwalen af, maar zonder twist, zonder voorbedachte rade, zonder koppigheid. De meeste Duitsers zijn van nature eenvoudig en goed. Als geboren en getogen Lutheranen ontvangen zij volgzaam wat men hen leert op school, in de kerk en in ketterse geschriften. Dat is de reden waarom ze van het rechte pad afdwalen.

Hoewel de staat van de geestelijkheid schandalig was, drong Petrus er in Rome op aan Duitsland te sparen – “Duitsland is Spanje niet.” Excommunicatie kon doeltreffend zijn in katholieke landen, maar in Duitsland werkte dit contraproductief, kwetste onnodig eenvoudige lieden en maakte anderen belachelijk. Hij was ervan overtuigd dat “Rome alles van Duitsland gedaan kan krijgen op voorwaarde dat zij de Duitsers behoorlijk behandelt”, maar botste op de te strenge regels voor het opnieuw toelaten van katholieken die zich tot het lutheranisme bekeerd hadden. Petrus: “In Godsnaam, dwing ons niet om de pit die nog rookt uit te doven, maak niet dat ons dienstwerk door velen verfoeid wordt door de indruk te wekken dat de strenge inquisitie opnieuw aan de slag kan gaan.”  Tegenover de leden van de 2^e Algemene Congregatie van de Orde van de jezuïeten verklaarde hij in 1565: “Indien u de Duitsers wilt helpen dan dient u alle agressiviteit en haat jegens hen die niet uw geloof delen te vermijden en hen veel naastenliefde en welwillendheid te betonen, zonder hier kwaad over te spreken noch in het openbaar, noch in de privésfeer.”

Petrus bracht de raadgevingen van Ignatius, voor de jezuïeten die in 1549 vertrokken naar Duitsland, in praktijk:

Zij zullen proberen de vriendschap te winnen van de belangrijkste van hun tegenstanders en, indien van toepassing, van hen die het gezicht zijn van de afvalligen of hen die daarvan verdacht maar daar niet categorisch in zijn. (…) Zij zullen de paus en zijn gezag verdedigen en de mensen ertoe brengen hem trouw te gehoorzamen, zonder onvoorzichtige argumenten die zouden kunnen leiden tot verminderde geloofwaardigheid van hen als pausgezinden. Integendeel, de ijver waarmee zij de geloofsafval proberen te bestrijden zou blijk moeten geven van de liefde die zij voelen voor de afvalligen en de grote verlangens die zij koesteren voor hun heil.

vertaling: Rita Vandevyvere en Wiggert Molenaar S.J.

Pierre Emonet is geboren in 1936.
Hij trad in bij de jezuïeten toen hij 40 jaar was.
Twee maal was hij provinciaal overste.
Zijn recente boek (2021) over Petrus Canisius verscheen in het Nederlands
bij uitgeverij Adveniat: https://adveniat.nl/product/petrus-canisius/