door Jos Moons S.J. en Nikolaas Sintobin S.J.

Hoe gaat de paus om met druk, verwachtingen en beschuldigingen?
We kunnen hierbij denken aan de donkere wolk van het seksueel misbruik en het toedekken daarvan.

Wie zeilt weet: koers houden is een kunst. Je moet aanvoelen wat de wind doet en daarop reageren. Als er veel wind is, moet je een veilige haven opzoeken tot de storm geweken is. Maar soms is het juist beter om door te gaan: gewoon koers houden en niet te veel schrikken van de beukende golven en het opspattende buiswater.

Ook wie niet zeilt, weet dat koers houden een kunst is. Er gebeurt veel in ons leven. Mensen hebben verwachtingen. De een zus en de ander zo. De publieke opinie, onze familie en vrienden. Hoe groter je verantwoordelijkheid, hoe erger het wordt. Hoe houd je koers? En soms ook: hoe hervind je je koers?

Onderscheiding der geesten

Niet lang na zijn uitverkiezing gaf paus Franciscus een interview waarin hij sprak onder andere over zijn “familie”, de jezuïeten, en wat hem hielp in zijn taak: onderscheiding der geesten. “Mijn keuzes, ook diegene die verband houden met het normale leven, zoals het gebruiken van een wagen, zijn verbonden met een geestelijke onderscheiding.” Het woord onderscheiding keert sindsdien geregeld terug, bijvoorbeeld in het document over het huwelijk (2016), Amoris laetitia, en Gaudete et exsultate (2018), over heiligheid.

Voor veel mensen is onderscheiding een beetje een mysterie. De basis ervan is de veronderstelling dat God persoonlijk met iedere mens omgaat en in de diepte van de ziel laat merken wat de goede weg is. Die veronderstelling wordt gekoppeld aan de overtuiging dat wat naar vreugde smaakt en tot duurzame vreugde leidt waarschijnlijk de goede weg is. Of ook: dat wat te maken heeft met geloof, hoop en liefde; met levenslust; met menslievendheid en vergeving. Dat soort dingen wijst de weg. Zo kan een mens “leven op het kompas van de vreugde” (aldus een boek over ignatiaanse spiritualiteit van Nikolaas Sintobin). Omgekeerd moet bij cynisme, egoïsme, hopeloosheid een belletje gaan rinkelen: ben ik nog op de goede weg? Er valt meer over te zeggen, maar dit is de basis van onderscheiding.      

Koers houden

Onderscheiding helpt om koers te vinden en koers te houden. Met Franciscus’ eigen woorden: “Hoe kan men weten of iets komt van de Heilige Geest of voortkomt uit de geest van de wereld of de geest van de duivel? De enige manier is de onderscheiding” (Gaudete et exsultate, 166). Maar hoe doe je dat? Volgens Franciscus is onderscheiding zowel een gave van de Heilige Geest als vrucht van reflectie, goede raad, en gebed. Dat gaat bovendien niet zonder de nodige vrijheid, omdat de “wijze normen van de kerk” niet altijd volstaan (170). Ook populariteit, druk, teleurstelling hebben idealiter weinig invloed. Het gaat om het innerlijke aanvoelen, in een geest van gebed en evangelie, of iets van de Heilige Geest komt of niet. Dat bepaalt de koers.

Soms is dat een standvastige koers. Zo klaagde kardinaal Burke het afgelopen jaar herhaaldelijk dat de paus volgens hem geen helder standpunt inneemt over het huwelijk. Maar ondanks deze waarschuwing dat verwarring dreigde, veranderde de paus zijn koers niet. Hoogstwaarschijnlijk een bewuste keuze. Soms moet je juist wel je koers aanpassen, bijvoorbeeld omdat je een fout maakte. In het afgelopen jaar deed de paus dat inderdaad. Aanvankelijk verdedigde hij de Chileense bisschop Barros, van wie hij later moest toegeven dat die wel degelijk wist dat een priester misbruik pleegde. Vanuit gesprek, reflectie, gebed kun je merken: ik kan het beter anders aanpakken. Essentieel voor onderscheiding is dat je van gedachten kunt veranderen.

Zwijgen bij valse beschuldigingen

Een zware last voor paus Franciscus in het afgelopen jaar waren de beschuldigingen aan zijn adres van voormalig nuntius Viganò. De paus zweeg, en volhardde daarin, tot verwondering van velen. Dat was geen onmacht, geen laffe schuldbekentenis, en evenmin een communicatiestrategie. Zwijgen betekent: ik meen in alle eenvoud dat de beschuldiging niet van God komt en niet het Koninkrijk van God dient. Ik stap daarom uit het gesprek en daarmee uit de onrustige dynamiek van het kwaad. Ik hul me in een zachtmoedig zwijgen.

Die bedoeling bleek uit de homilie van 3 september 2018, enkele dagen na de publicatie van een brief van Viganò. Franciscus sprak over Jezus’ voorbeeld en de kracht van de stilte: “Wat Jezus deed, is niet gemakkelijk: maar de waardigheid van de christen is geworteld in de kracht van God. Tegenover mensen die geen goede wil tonen, tegenover mensen die alleen schandaal, verdeeldheid, vernietiging zoeken, ook in gezinnen: helpen enkel stilte. En gebed.”

Vanuit de stilte en het gebed groeit de wijsheid om niet mee te gaan in de dynamiek van het kwaad. Dat is een typisch voorbeeld van onderscheiding: onderscheid maken tussen licht en donker, goed en kwaad, het werk van God en het werk van de duivel. Het toont dat onderscheiding gepaard gaat met een praktische imperatief: wat niet van God komt, kun je beter geen aandacht geven. Inderdaad is achteraf genoegzaam bewezen dat Viganò’s brief een aaneenrijging van halve waarheden en leugens was, bedoeld om de paus en zijn politiek van hervorming van de kerk een hak te zetten. Discussie is dan onwijs, omdat de duivel te leep is; wie met het kwaad in dialoog gaat, verliest.

Ten slotte

Soms is de paus uitgesproken, en soms zwijgt hij. Soms houdt hij voet bij stuk en soms verandert hij. Dat is geen teken van slechte navigatie of een zigzagkoers. Het is de typische vraag van een jezuïetenpaus: wat zegt de Geest nu, in deze concrete situatie? Zoals een zeiler steeds om zich heen kijkt en zich afvraagt: wat doet de wind?

Een langere versie van dit artikel verscheen in L. Fijen (red.),
“Paus Franciscus. Een bewogen en chaotisch jaar”, Adveniat, 2019

Jos Moons is doctor in de theologie en publiceerde onlangs De kunst van geestelijke begeleiding (Berne, 2019); hij is verbonden aan de KU Leuven en de Tilburg School of Catholic Theology.

Nikolaas Sintobin studeerde rechten en theologie, en publiceerde onder andere Leven met Ignatius. Op het kompas van de vreugde (Meinema, 2015); hij werkt als internetpastor en spreker.