De Geestelijke Oefeningen worden meestal door één individu gedaan, maar het kan ook in een groep. Twee jezuïeten vertellen hoe de ESDAC-methode ontwikkeld werd in Franstalig België.  De derde bijdrage laat zien hoe deze methode in het Nederlandse taalgebied wordt aangewend.

De ESDAC-methode

door Michel Bacq S.J.

Het begin

ESDAC is een letterwoord voor Exercices spirituels de discernement apostolique en commun (Geestelijke oefeningen voor een gemeenschappelijke apostolische onderscheiding). Met andere woorden, de Geestelijke Oefeningen van de heilige Ignatius aangepast aan de begeleiding van teams, gemeenschappen, echtparen, groepen, van mensen dus die samenleven of -werken en als gemeenschap zoeken naar het verlangen van God over hun “samen-zijn”.

Alles begon toen pater Jean Charlier, die toen provinciaal was van de provincie Zuid-België en Luxemburg, deelnam aan een bijeenkomst van provinciaals in Frans-Canada die begeleid werd door pater John English. Deze gebruikte een werkwijze die buitengewoon interessant bleek te zijn. Jean Charlier vroeg aan pater Franck Janin, die toen in Toronto studeerde, hierover inlichtingen in te winnen. En zo groeide in België stilaan een ESDAC-equipe.

Luisteren en spreken

Een ESDAC-retraite gebeurt vanzelfsprekend in groep. De kring die door de deelnemers gevormd wordt, is een beeld van wat men zoekt: een communio waarin ieder, van klein tot groot, zijn plaats kan hebben en zich uitspreken. In het midden van de kring: een bijbel, een kaars en een pluim. De Bijbel staat centraal. Vooraleer met elkaar te delen, wordt iedereen uitgenodigd te luisteren naar de Bijbeltekst die door de begeleiders wordt voorgesteld en er een tijdlang in stilte rond te bidden vanuit het eigen leven. Daarop volgt het delen met elkaar in kleine groepen van vijf of zes personen. Doordat de groepen niet te groot zijn, worden het vertrouwen en de diepte van de relaties bevorderd. De aandacht gaat vooral naar het respectvol en dankbaar beluisteren van wat ieder wenst te delen van de vruchten van zijn gebed. In iedere kleine groep is er ook een pluim. Wie de pluim in de hand houdt krijgt het woord en behoudt dit zolang hij de pluim niet in het midden van de kring heeft teruggelegd. Deze gewoonte, die van de indianen uit Noord-Amerika komt, regelt het spreken en luisteren. Als er twee of meer kleine groepen zijn, komen de deelnemers samen in een plenum om het delen verder te zetten. In het plenum zal het soms nodig zijn de pluim te vervangen door een micro…

Geestelijk gesprek en geestelijke onderscheiding

Vanaf zijn bekering is Ignatius op zoek gegaan naar mensen met wie hij een geestelijk gesprek kon voeren, dat wil zeggen een gesprek waarin de aanwezigheid en de werking van de Geest uitdrukkelijk gezocht worden. Zo heeft hij een blijvende en vruchtbare relatie aangeknoopt met hen die zijn eerste gezellen werden: Franciscus Xaverius en Pierre Favre. Hij heeft de mensen die hij ontmoette altijd aangemoedigd om deze vorm van samen spreken te beoefenen. De Geest is aanwezig in ieder gesprek, zelfs in een woord dat zonder belang lijkt te zijn, zoals: “Geef mij te drinken.” Dit blijkbaar heel gewone vertrekpunt bracht de Samaritaanse vrouw in haar gesprek met Jezus ertoe in Hem de gezondene van God te herkennen. In onze gesprekken, net zoals in die van Jezus met zijn tijdgenoten, met zijn tegenstanders en zijn leerlingen, sluipt ook een andere geest binnen dan de Heilige Geest, een geest die ons illusies voorhoudt en ons bedriegt. Daarom is het nodig te kiezen, te onderscheiden wat geïnspireerd is door de heilige Geest en wat valselijk wordt voorgespiegeld door de Verleider.

Gemeenschappen, echtparen, teams voelen de behoefte om enkele dagen uit te trekken om hun “samen-zijn” onder ogen te nemen. ESDAC stelt hen een programma voor dat aangepast is aan hun situatie en aan de tijd waarover ze beschikken. Dikwijls zal het erom gaan samen de belangrijke momenten van hun geschiedenis te herbekijken. Wanneer ze de tijd nemen om met elkaar te praten, zelfs over hun teleurgestelde verwachtingen, zullen de deelnemers vaak zoals de leerlingen van Emmaüs ervaren dat een onbekende aan hun gesprekken deelneemt en hen doet overgaan van dood naar verrijzenis. De gemeenschappelijke viering van de verzoening is een sterk moment in dit gebeuren. Daarna worden de deelnemers uitgenodigd om te onderzoeken welke oproep de Heer vandaag tot hen richt en hoe zij die concreet kunnen beantwoorden.

Begeleiding

De begeleiders zijn altijd minstens met zijn tweeën, om elkaar te kunnen steunen en zelf in praktijk te brengen wat ze aan de anderen voorstellen: de gemeenschappelijke onderscheiding. We proberen in de mate van het mogelijke ervoor te zorgen dat in het begeleidersteam man en vrouw, leek en priester en verschillende psychologische types elkaar aanvullen. In de Franssprekende Belgische equipe zijn we met een twaalftal, met vier in Vlaanderen en Nederland, met acht in Frankrijk, met twee in Franstalig Canada, met twee in Libanon, en één in Portugal. Wij hebben groepen begeleid in verschillende landen, in het Frans, Engels, Nederlands, Duits, Italiaans en Arabisch. In onze Franssprekende Belgische provincie deden we onze jaarlijkse retraite al tweemaal op deze wijze, in 1996 en in 2001. En in 2014 zal een dergelijke retraite voor de eerste keer jezuïeten van Franstalig België en van Frankrijk samenbrengen. Het is een Engelssprekende equipe die ons vanuit de Verenigde Staten en Canada op weg gezet heeft met ESDAC: Judith Roemer en de jezuïeten George Schemel, John English en Jim Borbely. Wij zijn er hen oneindig dankbaar voor.

ESDAC in het godgewijde leven

door Jean Charlier S.J.

Een lopend vuurtje

Aan het starten van de ESDAC-equipe hebben jezuïeten, leken en religieuzen meegewerkt. De eerste vrucht van hun werk was de retraite voor jongerenbegeleiders in Banneux in april 1995. Sommige deelneemsters aan deze retraite waren leden van verschillende instituten van godgewijd leven. Met wat ze beleefd hadden keerden sommigen terug naar hun congregatie, naar hun communiteit of naar een kleinere groep. Reeds in de winter van 1995-1996 organiseerde de Belgische provincie van een vrouwelijke congregatie voor haarzelf een retraite volgens de ESDAC-methode. Het werd een lopend vuurtje en vandaag zijn ze niet meer te tellen, de abdijen, de congregaties, de communiteiten, de instituten voor godgewijd leven die in Europa, Afrika en het Nabije Oosten een beroep deden op kleine teams van begeleiders (van twee tot vijf naargelang van het aantal deelnemers) om deze Geestelijke Oefeningen for the Corporate Person te begeleiden. Andere groepen christenen die niet tot het religieuze leven behoren, maar ook in broederlijke gemeenschappen leven, hebben eveneens de ESDAC-weg gevolgd.

Waarom?

Het was niet de drang naar nieuwigheden die deze ontwikkeling in gang zette, maar de ontdekking dat het mogelijk was om de dynamiek van de Geestelijke Oefeningen van Ignatius niet alleen aan enkelingen aan te bieden, maar ook aan een groep als zodanig. Inderdaad, hoewel ESDAC zich tot de groep richt, veronderstelt het de persoonlijke inzet van ieder lid. Deze inzet komt tot uitdrukking in de tijd van persoonlijk gebed tijdens dewelke iedereen bidt vanuit dezelfde Schrifttekst en dezelfde genade vraagt; ook in het geestelijk gesprek, dat Ignatius zo dierbaar was: dit gesprek bevordert het wederzijds luisteren en het persoonlijk spreken zonder in discussie te vervallen. Ik herinner me het ontspannen en broederlijke klimaat dat aan zusters toeliet te spreken over een zwaar lijden dat allen kenden of vermoedden, maar dat tot dan toe verpletterd werd door een zwaar stilzwijgen. Spreken in de Heilige Geest roept iedereen op tot een eerbiedig beluisteren van de ander en tot een waarachtig spreken: spreken met “ik”.

Wanneer een beroep doen op ESDAC?

Soms verlangt men de communicatie onder de leden te verbeteren of zelfs terug te vinden. Soms rijzen er vragen over de toekomst die moet voorbereid worden. Een of andere communiteit wil een keuzekapittel voorbereiden door een gezamenlijke retraite. Een kloostergemeenschap, uitgedaagd door de apostolische uitstraling van haar verblijfplaats, stelde zich vragen over een beslissing die eeuwenoude gewoontes door elkaar zou schudden. De leden wensten de beslissing samen voor te bereiden en samen te nemen. Ze deden een beroep op ESDAC. Anderen hebben horen spreken over de vruchten die werden geplukt door een communiteit die ze kennen en willen ook deze ervaring hebben. Een ESDAC-retraite heeft een gemeenschap geholpen om in vrede haar huis te sluiten.

De praktijk van het geestelijk gesprek laat iedereen toe zich uit te drukken vanuit het diepste van zijn hart en te ontdekken dat elkeen een deskundige is van zijn eigen ervaring. Door deze beleving te delen komen de deelnemers ertoe de innerlijke bewegingen aan te voelen die hen tot handelen aanzetten, en ontdekken ze zo de onderscheiding der geesten. Zoals echtparen, parochiegroepen, groepen voor sociaal dienstbetoon en allen die een beroep doen op ESDAC, kunnen ook religieuzen hun gemeenschappelijk leven en hun apostolaat herbronnen.

De vruchten

Zoals voor iedere andere retraite zal de vrucht van een ESDAC-ontmoeting van voorbijgaande aard zijn, als de groep datgene wat hij ontdekt heeft niet in daden omzet. Daarom stelt men op het einde van de retraite voor een oproep te onderscheiden. Als iedereen daarop antwoordt, wordt het mogelijk om hetzij een oplossing te vinden voor een erkend gebrek, hetzij een initiatief te nemen of eenvoudigweg het broederlijk leven te voeden. Iedere mooie belevenis laat een mooie herinnering achter, maar als er geen concreet engagement uit voortvloeit, gaat ze voorbij als een zonnige dag in de winter.

Lukken en mislukken

Zelfs als de ESDAC-begeleiders erop toezien dat de deelnemers aan een retraite of sessie dit vrijwillig doen, kan het toch gebeuren dat in de loop van de retraite verdeeldheid ontstaat. Als de praktijk van het geestelijk gesprek en de aandacht voor een juiste onderscheiding van de bewegingen die in de groep leven groeit naar een verzoening, dan is dat geweldig, dat overkomt de groep. Het gebeurt ook dat het mislukt. In dat geval is het dikwijls mogelijk zowel het onvoldane gemeenschappelijke verlangen als de moeilijkheid waarop men gestoten is, te benoemen; dit is een eerste realistische vrucht. Het gebeurt ook dat de begeleiders in de contacten die aan de retraite voorafgaan of zelfs tijdens het verloop ervan bepaalde moeilijkheden niet gemerkt hebben, waardoor het beter was geweest de ervaring uit te stellen. In een dergelijk geval werd het verloop ingekort, om zo nuttig mogelijk te eindigen.

Een begeleider van ESDAC gaat van verwondering naar verwondering. Het maakt gelukkig mensen die hun leven aan God en aan de mensen willen wijden, te helpen de weg van een waarachtig spreken te ontdekken, van een belangeloos luisteren, van een beslissing die samen wordt genomen, niet zonder inspanning, maar wel in vrede.

De bovenstaande twee teksten verschenen in Echos de la Compagnie de Jésus (2013-4) en werden vertaald door Leo Vandenabeele S.J.

GeOS in Vlaanderen en Nederland

door Bart van Emmerik S.J.

Sinds enkele jaren wordt de formule van ESDAC ook in het Nederlandse taalgebied aangeboden onder de naam GeOS. Dit letterwoord kan op twee manieren voluit worden geschreven: “Geestelijke Oefeningen Samen” en “Gemeenschappelijke Onderscheiding”. Wat boven staat beschreven maakt duidelijk dat beide schrijfwijzen de bedoeling van dit ignatiaanse traject voor groepen uitdrukken.

De internationale cursus in Rome

Hoe is GeOS in de Lage Landen terecht gekomen? In januari 2009 namen de Nederlandse jezuïeten Gregory Brenninkmeijer en Bart van Emmerik deel aan een internationale cursus in Rome waar vertegenwoordigers van verschillende instellingen, groepen en congregaties met een ignatiaanse inspiratie konden kennismaken met de methode van ESDAC. Met onderscheiding in een individuele retraite waren we in Nederland en Vlaanderen al vertrouwd. Maar was het mogelijk om ook in een groep of organisatie tot een gezamenlijke afstemming op Gods bedoeling met de groep te komen? De cursus bestond niet zozeer in overdracht van theorie, maar wilde de deelnemers het avontuur van gemeenschappelijke onderscheiding zelf laten ervaren. Die ervaring, met enkele theoretische achtergronden en praktische oefeningen, gaf de deelnemers uit de bonte ignatiaanse familie handvatten om dit in de eigen context toe te passen.

Een instrument ten dienste van de jezuïetengemeenschap

We beseften dat we met dit traject een waardevol instrument in handen hadden om ook in Nederland en Vlaanderen te gebruiken. Allereerst voor de eigen jezuïetengemeenschap. In de zogenaamde Soeterbeeckdagen onderscheidden de Nederlandse provinciaal, de consultoren en de verantwoordelijken van enkele jezuïetenwerken op deze wijze over een aantal beleidsvragen. In zo’n gemeenschappelijke onderscheiding werd bv. de basis gelegd voor het Webmagazine Ignis.  In de zomer van 2012 kwamen de Vlaamse en Nederlandse jezuïeten jonger dan vijftig in Drongen samen om zich volgens de ESDAC/GeOS-methode te oriënteren op de apostolische toekomst. Afgelopen zomer werd een dergelijk traject gevolgd door ruim honderd jezuïeten uit Groot-Brittannië, Ierland, Vlaanderen en Nederland. Bij al deze gelegenheden waren de deelnemende jezuïeten blij verrast door de kwaliteit van het onderlinge gesprek en door het besef van Gods werken in ons dat dit parcours van gezamenlijke onderscheiding teweegbracht.

Een Nederlandstalige variant van ESDAC

Intussen groeide de behoefte om dit traject ook ter beschikking te stellen van andere kerkelijke groepen, instellingen en gemeenschappen in de Lage Landen. Daarvoor was het eerst nodig begeleiders te vormen. In 2011 en 2012 werd door Bart van Emmerik een cursusweek voor kandidaat-begeleiders georganiseerd die begeleid werd door Michel Bacq S.J. en Jean Brasseur van het Franstalige ESDAC-team. Net zoals in de internationale cursus in Rome werden de deelnemers vertrouwd gemaakt met de methode door zelf een ervaring van ESDAC op te doen. Er was ook een concrete vraag om over te onderscheiden: “Willen we een Nederlandstalig ESDAC-programma aanbieden? Zo ja, zou ik deel willen uitmaken van een begeleidersteam?” De uitkomst van deze gemeenschappelijke onderscheiding was dat we inderdaad een Nederlandstalige variant wilden aanbieden. Een aantal deelnemers wilde ook meedoen in het begeleidersteam. Anderen stelden een engagement nog uit of gaven aan dat ze zich voorlopig op hun eigen groep of gemeenschap wilden richten om de vorming toe te passen. Er werd een stuurgroep gevormd, die zou nadenken over een lichte structuur en organisatie van het aanbod. Ook over een eigen naam werd nagedacht. Daar kwam na enig zoeken “GeOS” uit.

GeOS aan het werk

Sindsdien is een aantal keren een beroep gedaan op ons GeOS-team om een groep of gemeenschap te begeleiden. Zo was er een groep die na een periode van grote veranderingen zijn gezamenlijke oriëntatie wat kwijtgeraakt was en door het geestelijk gesprek het onderlinge vertrouwen wilde versterken. Enkele religieuze gemeenschappen stonden voor een belangrijke keuze en vroegen ons hen te helpen bij een gemeenschappelijke onderscheiding. Een kerkelijke beweging zag de leeftijd van haar leden hoger worden en vroeg hulp aan GeOS bij het zoeken naar een antwoord op de vraag of en hoe ze moesten doorgaan. Een team van pastores in een grote stad deed een beroep op ons om over belangrijke besluiten waar ze voor stonden te helpen onderscheiden.

De teams en gemeenschappen vinden de eenvoud van het traject en de spirituele inbedding een verademing in onze wereld waarin besluiten vaak door een beperkte groep worden genomen, en dan alleen maar op grond van rationele gegevens zonder aandacht te schenken aan de geestelijke dimensie van een besluitvormingsproces.

We gaan met veel vertrouwen door met GeOS. Het is een van de mogelijke ignatiaanse modules van vorming geworden in het aanbod van het Platform voor ignatiaanse spiritualiteit. Mocht u hierover meer willen weten, neem dan contact op met Bart van Emmerik, directeur van het Platform en contactpersoon voor GeOS (www.platform-ignatiaanse-spiritualiteit.org).