Over paus Franciscus verscheen sinds zijn verkiezing op 13 maart 2013 een verbazend groot aantal boeken, vooral van het type biografie. Deze Pope Francis is hierop echter een interessante aanvulling, want dit boek is geen biografie, maar richt zich op de wijze van leidinggeven van de nieuwe paus. In 2003 verscheen van Chris Lowney Heroic Leadership, een bestseller. De auteur is een voormalige jezuïet, die sinds hij uittrad internationaal carrière maakte bij de Amerikaanse bank J.P. Morgan.

Lowney aarzelt niet om zijn boek te omschrijven als een publicatie over de ignatiaanse spiritualiteit, die hij omschrijft als een spiritualiteit van leiderschap. Leidinggeven doet iedereen: denk niet alleen aan je carrière op kantoor of je rol in de kerk, maar ook aan de opvoeding van je kinderen. Een belangrijke kanttekening: je leidt vooral door het goede voorbeeld te geven; anders gezegd, door te getuigen door je leven. Iedereen leidt, want iedereen beïnvloedt anderen en maakt zo verschil uit.

Paus Franciscus is in deze context een interessante casus: Waar heeft hij zijn manier van leiden geleerd? Waar komt zijn visie vandaan? Een kort antwoord op deze vragen luidt: uit zijn vorming als jezuïet. Het onderwerp van dit boek is: Welke lessen in leiderschap kunnen wij allemaal leren van deze eerste jezuïet die paus werd? Dat het boek ook stilstaat bij de uitdagingen waar de paus nu voor staat, spreekt voor zich.

Volgens Lowney is leidinggeven niet allereerst een kwestie van technieken – deze veranderen trouwens onvoorstelbaar snel. Het gaat om menselijke vaardigheden. Hoe blijven we gefocust in een chaotische context? Hoe nemen we beslissingen in moeilijke omstandigheden? Hoe verliezen we ons grote doel niet uit het oog? Lowney geeft ons, met verwijzing naar de paus en diens spiritualiteit, zes tips en nodigt ons uit om hiermee een persoonlijk leiderschapsmanifest te schrijven.

Tip 1: Ken jezelf. Lowney gaat terug naar de definitie die het hoogste bestuursorgaan van de jezuïetenorde in 1975 gaf van een jezuïet: een zondaar en tóch geroepen Jezus’ vriend te zijn. Niemand is volmaakt, maar uiteindelijk zijn we goed en hebben we allen talenten. Denk ook aan Franciscus’ wapenspreuk: “Hij (d.w.z. Jezus) had medelijden (met de tollenaar Matteüs) en koos hem (als leerling).”

Tip 2: Help anderen. Leiders zijn niet op zichzelf gericht, maar overstijgen zichzelf, houden de blik gericht op het hogere doel. De Regel van de Sociëteit van Jezus is zeer afkeurend met betrekking tot persoonlijke ambities van jezuïeten; zo kunnen zij bv. slechts in uitzonderlijke gevallen bisschop worden. De huidige bisschop van Rome verraste door op Witte Donderdag de voeten te wassen van o.a. een niet-christelijke vrouwelijke gevangene – als teken van dienstbaarheid.

Tip 3: “Doe je eigen was.” Ofwel: sta midden in de wereld, erken dat alle mensen met elkaar verbonden zijn en accepteer verantwoordelijkheid voor je beslissingen. De wereld is uiteindelijk een goede plaats. Een ignatiaans motto is: God vinden in alle dingen. Als novicemeester zag Jorge Bergoglio aan het vuil aan de schoenen van de jonge jezuïeten hoe ver ze de sloppenwijken in gegaan waren om de armen te bezoeken. De oude schoenen van paus Franciscus hebben ook al veel stof doen opwaaien.

Tip 4: Las mentale pitstops in. Naast deGeestelijke Oefeningenis het examen (Latijn: onderzoek) een belangrijk onderdeel van de ignatiaanse spiritualiteit. Dit houdt in dat je elke dag de tijd neemt om te zien hoe God aanwezig was in je leven door Hem te danken, door vergeving te vragen wanneer je Gods plan uit het oog verloor, en te bidden om zijn zegen voor de komende periode. Zo kunnen actie en reflectie elkaar versterken en blijf je gefocust op je uiteindelijke doel: meewerken aan de opbouw van Gods rijk.

Tip 5: Pak je kansen. Je mogelijkheden om verschil uit te maken liggen bovenal in het heden en: “Je weet maar nooit!” – schijnbaar onbelangrijke uitspraken of acties blijken achteraf van grote invloed te zijn geweest. Wij zijn gevormd tot wie we nu zijn door onze ervaringen in het verleden. De paus werd toen hij 35 was, tijdens de militaire dictatuur, overste van de Argentijnse jezuïeten. Stond hij toen te veel op de gehoorzaamheid van zijn medebroeders? De ervaringen van die tijd draagt hij mee.

Tip 6: Wees vrij. De Geestelijke Oefeningen helpen ons om bij het nemen van beslissingen vrij te worden van gehechtheden die zich tussen ons en God plaatsen. De zekerheden die deze gehechtheden geven, zijn vals. We worden uitgenodigd de toekomst open tegemoet te gaan, in vertrouwen, zonder angst voor missers. Paus Franciscus ziet de kerk veel liever als een klein autootje met een paar flinke deuken dan als een chique oldtimer die meestal in de garage staat.

Maar is deze paus nu conservatief of progressief? Een onoplosbare vraag; wat betreft seksuele moraal is hij conservatief, maar met betrekking tot sociale rechtvaardigheid klinkt hij als een “linkse Latijns-Amerikaan”. Het besef echter dat het anders moet in de rooms-katholieke kerk is wijd verbreid, ook onder kardinalen. Deze paus staat voor de uitdaging om in de Kerk een grote cultuurverandering tot stand te brengen.

Volgens Lowney probeert paus Franciscus dit te bewerken door ons allemaal uit te dagen en zo tegenstellingen te overstijgen. Het gemeenschappelijke doel waarvoor hij ons enthousiasmeert is een arme kerk te worden voor de armen – niet alleen de armen in materiële zin, maar ook de gemarginaliseerden. Dit verklaart zijn imago als paus die pastorale zorg zwaarder laat wegen dan doctrinaire scherpslijperij.

Lowney vergelijkt de populariteit van de paus met die van Nelson Mandela, met het verschil dat deze laatste zijn bekendheid in de loop van vele jaren opbouwde. De populariteit van paus Franciscus is belangrijk, zonder deze redt hij het niet. Aan de andere kant, de beoogde grote veranderingen kan hij alleen samen met anderen tot stand brengen. Cruciaal is of hij de actieve medewerking krijgt van de ruim tweeduizend bisschoppen – ze zijn loyaal, maar hij kent ze nauwelijks.

Zal paus Franciscus slagen in zijn grootse project? Niemand weet het. Meestal zijn we wat huiverig voor nieuwe ontwikkelingen. In zijn eerste paasnachtpreek vergeleek hij ons met de vrouwen bij Jezus’ lege graf op de eerste paasmorgen: ze waren bang. De paus nodigt ons echter uit om open te staan voor verrassingen van Godswege en positief te staan tegenover veranderingen. Niemand creëert zijn bestemming; de geschiedenis neemt onverwachte wendingen. Leiders dragen bij aan de toekomst, maar zijn ook bescheiden genoeg om de tekenen des tijds te lezen en ernaar te handelen.

Wiggert Molenaar S.J.

C. Lowney,  Pope Francis.  Chicago 2013, 172 blz.